دستگاه

به آوازی اطلاق می شود كه طرز بستن درجات گام آن، و فواصل جزء آن شباهت به گام دیگر نداشته باشد. مثل اینكه وقتی می گوییم دستگاه ماهور، منظور نشان دادن كلیه ملودی های مختلفی است كه از گام بزرگ تشكیل شده است.

شرط دستگاه بودن

آن است كه از حیث گام چهارم و پنجم درست بوده و ضمنا در فواصل بین نتها نیز مستقل باشد یعنی شباهت به گام دیگری نداشته باشد. این نوع را دستگاه می توان گفت چون این قابلیت را دارد كه دارای نغمه ها و گوشه های مختلف باشد. مانند دستگاههای: شور، ماهور، چهارگاه، همایون و غیره.

در هر دستگاه دو نوع آواز اصلی و فرعی وجود دارد. آواز اصلی آن است كه در همان گام است مثل دادآذربایجانی و غیره اما آواز فرعی آوازی است كه از دستگاههای دیگر قرض شده است.

دستگاه در موسیقی ایرانی

كلمه دستگاه مركب از دو واژه دست به معنی روش، نوع، نوبت، قانون و قاعده و پسوند گاه (محل) می باشد كه معنی آن محل استقرار فواصل (مسند آهنگ و نغمه ها) بر روی تارها (سیمها) و دسته آلات موسیقی است. دستگاه نسبت به موسیقی مثل عروض نسبت به شعر می باشد. در واقع دستگاه در موسیقی امروز جایگاهی چون مقام در موسیقی گذشته دارد. و مقامها مركب از اجزاء بوده اند با این تفاوت كه دستگاه هیاتی دارد كه تحول تغییرملودی در قالب آن شكل می گیرد و آن را پنج قسمت پیش درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف، و رنگ تشكیل می دهد. بنای یك دستگاه شامل اجزایی از گوشه، نغمه، تیكه و غیره است كه هر كدام نیز خود اجزائی دارند مثل درآمد تحریر، فرود یا مجموعه ای از الحان جمع شده در یك گام یا مقام را با حفظ حدود و رعایت فواصل معین را دستگاه می نامند. امروزه هفت دستگاه و پنج آواز مجموعه ردیفهای موسیقی ایرانی را تشكیل می دهند كه عبارتند از: دستگاه شور، سه گاه، چهارگاه، همایون نوا، ماهور، راست پنج گاه و آواز ابوعطا بیات ترك افشاری دشتی و اصفهان

ردیف

مجموعه ای از موسیقی مقامی قدیمی و متشكل از لحن های طبقه بندی شده شامل دستگاه آواز، نغمه، گوشه، تیكه، كرشمه، چهار مضراب، رنگ و غیره كه از قرن یازدهم هجری تا به امروز به نام ردیف موسیقی ایرانی ثبت شده است و ماخذ ردیفهای موجود دو استاد قدیمی میرزا عبدالله و میرزا حسنقلی می باشند.

بطور كلی توالی دستگاهها و آوازهای موسیقی ركن اصلی ردیف را تشكیل می دهد و آن چه موجب تفاوت ردیفها با یكدیگر می شود اعتبار راوی و پختگی مطالبش می باشد. بسیاری از الحان ردیف موسیقی ایران حكایت از عمر طولانی آنها دارد. و نامگذاری این ردیفها نیز یا بر پایه مناطق و نواحی و شهرها بوده مثل ردیف عراق، حجاز، اصفهان، شیراز یا نام نواحی و شهرها را دارند مثل گیلكی یا دشتستانی یا نام افراد را دارند مثل ردیف محمد صادق خانی ردیف حسینی، ردیف مهدی ضرابی یا مأخوذ از صفتی هستند مثل دلكش، حزین، شهر آشوب، مهربانی یا بر اساس روش نواختن و مضراب نوازی است مانند دو تا یكی، گریلی، پنجه مویه، چهار مضراب و یا بر اساس شعر و نوع‌ آن است مانند رباعی، دوبیتی، چهارگاه، مثنوی صوفی نامه و یا بر اساس اصطلاحات خوانندگی چون درآمدها، فرودها، تحریرها، آوازها و یا نامهای قدیمی كه از سالهای بسیار دور و سینه به سینه مانده مثل نوروزها، نوروز عرب، نوروز صبا، خسروانی و غیره نامگذاری گردیده اند.

درآمد موسیقی

هر یك از دستگاهها و آوازهای موسیقی ایران درآمد و درآمدهایی دارد كه مخصوص به همان دستگاه یا آواز می باشد. تنوع درآمدهایی كه در ردیفهای موجود ملاحظه می شود مبین اعتبار در نظر اساتید پیشین است كه بنابر تشخیص هر ردیفی از ردیفهای معتبر به درآمد اول یا دوم یا سوم تعبیر شده است . درآمد ساخته شده برای لحنی كه ابتدا در آن دستگاه شروع می شود. گاهی درآمدها نیز مانند بعضی الحان یا تحریرها به نام یكی از استادان قدیم منسوب شده مانند درآمد احمد صادق خانی در آواز دشتی كه به شكل گوشه ای كوتاه ثبت شده است.

نغمه

نغمه را می توان به منزله شهری از یك ولایت یا استان تصور نمود. و همانطور كه هر شهر یك استان دارای رنگ و بو و آداب و سنن و فرهنگ و هنر خاص خود می باشد اما می توان عادات كلی آن استان را نیز در آنها دید و در دستگاه شور هم از نغمات ابوعطا، دشتی، بیات ترك و غیره رنگ كلی و لهجه مخصوص دستگاه شور را می توان استنباط نمود.

گوشه

گوشه عبارت از آهنگی است كه در فاصله یك دانگ یا یك پنجم ادا می شود. كه عموما از چند نت نیز تجاوز نمی كند. گوشه دارای تقسیمات جزئی نمی باشد.

رنگ

از فرمهای موسیقی ایرانی، فرمی موزون و ریتم دار و بدون كلام كه به گونه رایج در قالب شش هشتم ارائه می شود. رنگ در هر دستگاه و آوازی بر اساس الحان (ملودیها) و گوشه های مشهور همان دستگاه یا آواز ساخته می شود. رنگ دارای ویژگی های مختص به خود می باشد. كه بر اساس گوشه ها لحن بندی می شود و در عین حال فاقد پایه است و در عین جدی بودن به خاطر نوع وزن و ضربش نشاط آور است و به طور معمول در آخر یك دستگاه اجرا می شود.

آواز اصلی و آواز فرعی

هر دستگاه از موسیقی ایرانی دارای دو نوع آواز اصلی و فرعی می باشد. آواز اصلی در گام دستگاه بوده اما با تنبك متفاوت است یعنی نتهای دیگر گام هم می توانند تونیك قرار گیرند مانند داد در ماهور و آواز فرعی از دیگر دستگاهها اخذ شده و حالت مدگردی دارد و در انتها باید به دستگاه اصلی یا پایه فرود آید مانند دلكش در ماهور.

ترانه

از اقسام تصنیف های موسیقی ایرانی دوبیتی، سرود، آواز، نغمه، نقش و صوت و غیره ترانه را تصنیفی گویند دارای سه گوشه هر یك به یك شكل یك بیتی مدح و تلاو تلالا. از خصوصیات ترانه این است كه در هر وزنی كه باشد مانند ترانه های اصیل امروزی بر سر زبان می ماند و معمولا دارای اشعار ساده و روان می باشد و این سادگی از ویژگیهای آن است ترانه خوانی، ترانه زدن، ترانه سازی، ترانه بستن و ترانه برداشتن به معنای سرود و نغمه ساده و دلنشین است. این شكل از قالبهای موسیقی آوازی ایرانی می باشد كه از قدیم الایام در فرمها و اشكال مختلف رواج داشته و معمولا با ابیاتی به شكل رباعی، غزل و غیره همراه بوده است و انواع متفاوت ترانه نیز وجود دارد مانند ترانه شهری- ترانه روستایی، ترانه توصیفی ترانه پندآمیز، ترانه عامیانه، ترانه خزانگی، ترانه عاشقانه، ترانه عارفانه، ترانه مذهبی و غیره.

تصنیف در موسیقی

انواعی از شعر كه با آهنگ موسیقی خوانده می شوند و با تركیب و ترتیب نواهای موسیقی شعردار، با تلفیق شعر و موسیقی به روش استقرار موسیقی بر روی شعر و یا شعر بر آهنگ تصنیف اشعار لحن داری است كه بر حسب ظاهر با سایر اشعار معمولی تفاوتی ندارد اما وزن و تركیب الفاظ آن دارای خصوصیاتی است كه با لحنها و مقامهای موسیقی و نغمات زیر و برساز و آواز همراه شده و قابلیت هماهنگی یافته باشد.

در عصر ما تصنیف حالت و شكل خاص جدیدی یافته است تصانیف رزمی، بزمی، انقلابی جنگی، عرفانی و غیره. با این حال تصانیف امروزه نیز از قوانین موسیقی و اوزان عروضی پیروی می كند. این تصانیف همچنان در گوشه ها و آوازهای دستگاههای ایرانی هستند. به هر طریق شعر آهنگین یا آهنگ شعردار در ساختن تصنیف لازم و ملزومند.

مقامات موسیقی ایرانی

تقسیمات موسیقی ایرانی بر اساس آوازها طبقه بندی شده است. امروزه آوازهای بزرگ را دستگاه نامیده و موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه است: ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه، و راست پنج گاه

این طبقه بندی عمری پنجاه ساله دارد كه هنوز مترادف است و ردیفهای مختلف موسیقی دانان مشهوری مانند حسینقلی و درویش نیز از روی همین ترتیب است.

در میان دستگاههای فوق شور از همه بزرگتر است چرا كه هر یك از دستگاهها دارای یك عده آوازها و الحان فرعی است. ولی دستگاه شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است كه هر یك به تنهایی استقلال دارند. و آوازهای مستقلی كه جزء دستگاه شور محسوب می شود عبارتند از: ابوعطا، بیات، ترك افشاری یا افشار و دشتی و هر یك از این آوازها دارای گوشه های فرعی دیگری نیز هستند.

دستگاه نوا

نوا یكی از دستگاههای هفت گانه موسیقی است اما آن را جزء شور نیز محسوب می كنند چون كه پس از دقت در گام آن می توان به صحت این تقسیم بندی پی برد.

گام نوا هم مانند بیات ترك و افشاری از تو نیك شور شروع نمی شود در درجه اول آن نمایان شور است. چون پرده های آواز نوا و شور و همچنین درآمدهای نوا بین درجه دوم تا ششم شور عینا همان نتهای گام شور است كه همگی دلایل حضور آواز نوا در دستگاه شور می باشد. نوا آوازی است با طمأنینه وقار و نصیحت دار كه با آهنگی ملایم و متوسط و نه چندان فرح بخش و نه زیاد سوزناك و محزون كه بیان احساس می كند. اصولا در مواقع خستگی فراغت شنیدن آواز نوا بسیار موثر و مطبوع بوده و معمولا آن را آواز خراب گفته اند كه در آخر مجالس انس و طرب نواخته می شود.

این دستگاه گام مستقلی ندارد. یعنی گام شور است و گوشه ها هر كدام به واسطه شخصیت آهنگ و وزن شناخته می شوند. و كرشمه، گردانیه، بیات راجع عشاق، عراق، نیشابور نهضت، رهاب، تخت كاووس، عشیران حسینی، بوسلیك و نیریز از گوشه های ا ین دستگاه می باشند.

دستگاه همایون

دستگاه همایون شباهت بسیار به گام كوچك دارد. به این صورت كه گام كوچك تونیک (نمایان رونمایان آن) برای اینكه روتونیك شود یك ربع پرده بالا می رود. گام همایون هم مثل گاو شور پایین رونده است و مهمترین درجات گام همایون عبارتند از درجه اول تونیك، درجه دوم نت شاهد، درجه چهارم نمایان، درجه پنجم و هفتم نت ایست.

اگر گام شور لا را با گام همایون بنویسیم رابطه و نزدیكی بین این دو آواز دیده می شود.

دستگاه همایون دارای گوشه هایی است از قبیل بختیاری ، چكاوك بیداد، شوشتری، عشاق، لیلی و مجنون و ساقی نامه

همایون همچنین تغییر مقام به شور و چهارگاه دارد. دستگاه همایون آوازی است با شكوه و مجلل و در عین حال آرام و موثر كه جذابیت زیبایی و دلربای خاصی نیز دارد. گفتار آن پر از علو و عظمت بوده و نصیحتگری كمالند و با تجربه سر و كار دارد. و با زبانی شیوا و پرآزرم مستمع را تشویق و نصیحت می كند و او را با شور و شعف انسان جان تشنه و مشتاق به عالم فوق و غور فرو می برد.

دستگاه ماهور

در ماهور آنچه كه هم اكنون معمول است عبارت است از آوازهای كوچكی كه گوشه نامیده می شود. از گوشه های مهم و ماهور می توان موارد زیر را نام برد. داد، نیریز، دلكش، شكسته، عراق، راك، خوارزمی، و خاوران. استادان موسیقیدان معتقدند كه موسیقی بین المللی را در دستگاه ماهور می توان اجرا نمود. و زمینه آوازی ماهور با متعلقاتش خیلی غنی تر از زمینه ای است كه امروزه موسیقی بین المللی دارا می باشد.

در واقع هر گوشه و آهنگی از ماهور نمونه ای از موسیقی های قدیم ایران و یونان و گامهای مختلفی است كه اسمشان و طرز نواختشان در تاریخ موسیقی گذشته ذكر شده است.

دستگاه ماهور بدون هیچ گونه اختلافی مانند گام بزرگ است كه طبیعی ترین گام و اساس موسیقی فرنگی محسوب می شود و نت تونیك در گام ماهور یكی است.

از نمونه نغمات ماهور شكسته و دلكش می باشد. برای رفتن به نغمه شكسته درجه سوم ماهور یك ربع پرده پایین می آید و برای رفتن به دلكش كه خود یك قسم آواز شور است ماهور تغییر مقام پیدا می كند به شوری كه تو نیك آن نمایان ماهور است.

آواز ماهور، آوازی است با طمأنینه و وقار كامل خواننده در موقع سرایش این آواز در صورتی كه شعر مناسبی بخواند ابهت و شوكت مخصوصی به آواز می دهد. آواز شكسته و دلكش به نغمات موسیقی شرقی شبیه است و آواز عراق اغلب با چهچهه زیاد و هنرنمایی خواننده توأم است.

ماهور به دلیل ماهیت فرح بخشی و سرزندگی خاص خود امروزه بیشتر در بین جوانان و آنهایی كه از موسیقی بسیار حزن انگیز اجتناب می كنند رواج دارد.

جمع آوری: سودابه بيات